ভাৰতৰ পঞ্চায়ত ৰাজ ব্যৱস্থাই গ্ৰামাঞ্চলৰ স্থানীয় স্বশাসন ব্যৱস্থাক বুজায়। ক্ষমতা বিকেন্দ্ৰীকৰণ, তৃণমূল পৰ্যায়ৰ গণতন্ত্ৰক প্ৰসাৰিত কৰা, স্থানীয় শাসন আৰু উন্নয়ন নিশ্চিত কৰাৰ বাবে ইয়াক প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল। “পঞ্চায়ত ৰাজ” শব্দটোৰ অনুবাদ হ’ল “গাঁও পৰিষদৰ দ্বাৰা শাসন কৰা” আৰু ই গাঁও পৰ্যায়ত গণতান্ত্ৰিক নীতি আৰু অংশগ্ৰহণমূলক সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ প্ৰতিফলন ঘটায়।
পঞ্চায়ত ৰাজ ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে কিছুমান মূল কথা উল্লেখ কৰা হ’ল-
তিনি স্তৰৰ গাঁথনিঃ পঞ্চায়ত ৰাজ ব্যৱস্থা তিনি স্তৰৰ গাঁথনিত চলি থাকে, য’ত গাঁও পৰ্যায়ৰ পঞ্চায়ত, মধ্যম পৰ্যায়ৰ পঞ্চায়ত (ব্লক পঞ্চায়ত বুলিও জনা যায়), আৰু জিলা পৰ্যায়ৰ পঞ্চায়ত থাকে। প্ৰতিটো স্তৰৰ নিজস্ব নিৰ্বাচিত প্ৰতিনিধি সংস্থা থাকে, যিটো পঞ্চায়ত নামেৰে জনাজাত, স্থানীয় শাসন আৰু উন্নয়নৰ বাবে দায়বদ্ধ।
সাংবিধানিক বিধানঃ পঞ্চায়ত ৰাজ ব্যৱস্থা ভাৰতীয় সংবিধানৰ নৱম খণ্ডত ২৪৩ৰ পৰা ২৪৩অ’ অনুচ্ছেদৰ অধীনত সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে। ই পঞ্চায়তসমূহৰ প্ৰতিষ্ঠা, গঠন, ক্ষমতা, আৰু কাৰ্য্যৰ বাবে এক সাংবিধানিক কাঠামো প্ৰদান কৰে। সাংবিধানিক বিধানসমূহৰ লক্ষ্য হৈছে স্থানীয় আত্মশাসন প্ৰতিষ্ঠানসমূহক শক্তিশালী কৰা, গণতান্ত্ৰিক প্ৰতিনিধিত্ব নিশ্চিত কৰা, আৰু অংশগ্ৰহণমূলক সিদ্ধান্ত গ্ৰহণক প্ৰসাৰ কৰা।
কাৰ্য্য আৰু ক্ষমতাঃ পঞ্চায়তসমূহৰ কেইবাটাও কাম আৰু ক্ষমতা আছে, য’ত অৰ্থনৈতিক উন্নয়ন আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ বাবে পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত আৰু ৰূপায়ণ, চৰকাৰী কাৰ্যসূচী আৰু আঁচনি ৰূপায়ণ, পানী যোগান, অনাময়, প্ৰাথমিক শিক্ষা, প্ৰাথমিক স্বাস্থ্যসেৱা, আদি মৌলিক সেৱা প্ৰদান আদি। আৰু কৃষি সম্পৰ্কীয় কাম-কাজ। স্থানীয় কিছুমান কৰ আৰু মাচুল আৰোপ আৰু সংগ্ৰহ কৰাৰ কৰ্তৃত্বও তেওঁলোকৰ আছে।
নিৰ্বাচিত প্ৰতিনিধিঃ পঞ্চায়তসমূহৰ সদস্যসকলক প্ৰাপ্তবয়স্ক ভোটাধিকাৰৰ ভিত্তিত সময়ে সময়ে নিৰ্বাচনৰ জৰিয়তে নিৰ্বাচিত কৰা হয়। গাঁও পৰ্যায়ৰ পঞ্চায়তসমূহৰ নেতৃত্বত এজন সৰ্পঞ্চ বা গাঁও পঞ্চায়তৰ সভাপতি থাকে, আনহাতে মধ্যম আৰু জিলা পৰ্যায়ৰ পঞ্চায়তসমূহৰ নেতৃত্ব দিয়ে সভাপতি বা অধ্যক্ষ। নিৰ্বাচিত প্ৰতিনিধিসকলে জনসাধাৰণৰ কণ্ঠস্বৰ হিচাপে কাম কৰে, তেওঁলোকৰ স্বাৰ্থক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে, পঞ্চায়ত সভাত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে।
গ্ৰাম সভাঃ গ্ৰাম সভা হৈছে এখন গাঁও বা গাঁৱৰ গোটৰ সকলো যোগ্য ভোটাৰে গঠিত সাধাৰণ সভা। ই সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ, স্থানীয় বিষয়সমূহৰ ওপৰত আলোচনা, আৰু পঞ্চায়তৰ কাম-কাজ চোৱাচিতা কৰাত গাঁৱৰ লোকসকলৰ প্ৰত্যক্ষ অংশগ্ৰহণৰ মঞ্চ হিচাপে কাম কৰে। স্থানীয় শাসনত স্বচ্ছতা আৰু জবাবদিহিতাৰ বাবে গণতান্ত্ৰিক মঞ্চ হিচাপে কাম কৰে গ্ৰামসভাই।
ক্ষমতা আৰু পুঁজিৰ বিভাজনঃ পঞ্চায়ত ৰাজ ব্যৱস্থাই ফলপ্ৰসূ স্থানীয় শাসন ব্যৱস্থা সক্ষম কৰিবলৈ পঞ্চায়তসমূহলৈ ক্ষমতা, কাৰ্য্য, আৰু ধন বিতৰণৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। ৰাজ্য চৰকাৰসমূহে পঞ্চায়তসমূহলৈ কিছুমান ক্ষমতা, দায়িত্ব, আৰু আৰ্থিক সম্পদ হস্তান্তৰ কৰি স্থানীয় উন্নয়নৰ পদক্ষেপৰ পৰিকল্পনা আৰু ৰূপায়ণৰ বাবে ক্ষমতা প্ৰদান কৰাৰ বাবে দায়বদ্ধ।
পঞ্চায়ত ৰাজ ব্যৱস্থাই গ্ৰাম্য উন্নয়ন, স্থানীয় জনগোষ্ঠীক সবলীকৰণ, সামাজিক ন্যায়ৰ প্ৰসাৰ, আৰু তৃণমূল পৰ্যায়ৰ গণতন্ত্ৰ নিশ্চিত কৰাত উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰে। ইয়াৰ লক্ষ্য হৈছে সিদ্ধান্ত গ্ৰহণক জনসাধাৰণৰ ওচৰলৈ অনা, তেওঁলোকৰ নিৰ্দিষ্ট প্ৰয়োজন আৰু আকাংক্ষাক সম্বোধন কৰা, আৰু গাঁও পৰ্যায়ত সৰ্বাংগীন আৰু বহনক্ষম উন্নয়নক লাভান্বিত কৰা।